Spotkanie z niedźwiedziem – jak się zachować?

Niedźwiedź brunatny w Polsce

Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) jeszcze w średniowieczu występował na terenie całego naszego kraju. Uzyskując długość ciała powyżej dwóch metrów oraz masę dochodzącą do 400 kg, był i nadal pozostaje największym drapieżnikiem lądowym w Europie. Niestety, nawet tak potężne zwierzę przegrało walkę z człowiekiem. Zabijany dla cennego futra i mięsa, tępiony na różne sposoby jako szkodnik, niedźwiedź ustępował z coraz większych obszarów. Już w XII wieku zyskał ochronę jako królewskie zwierzę łowne, na które oficjalnie mogła polować tylko rodzina królewska i wybrani arystokraci. Najwyraźniej egzekwowanie tego prawa było mocno problematyczne skoro w XVII wieku niedźwiedź niemal całkowicie wyginął na nizinach i zachował zwarty zasięg jedynie w Karpatach. Ostatniego niedźwiedzia zastrzelono w Karkonoszach na początku XIX wieku, a w Puszczy Świętokrzyskiej i Białowieskiej ostatnie osobniki tego gatunku padły w drugiej połowie tamtego stulecia.  

Dopiero w 1952 roku, na mocy rozporządzenie Ministra Leśnictwa, wprowadzono gatunkową ochronę zwierząt, a niedźwiedź brunatny zyskał pełną ochronę prawną i został wykreślony z listy gatunków łownych. Od 2001 roku jest objęty ochroną ścisłą, a zgodnie z ustawą i innymi aktami prawnymi z 2004 w sprawie gatunków dziko występujących, niedźwiedź brunatny w Polsce jest gatunkiem ściśle chronionym, wymagających ochrony czynnej. Oznacza to, że wymagane jest tworzenie stref ochronnych o promieniu 500 metrów wokół gawr w okresie od 1 listopada do 30 kwietnia (po nowelizacji).   

Po drugiej wojnie światowej stwierdzono w Polsce obecność niedźwiedzi w Tatrach i Bieszczadach, przy szacunkowej liczbie osobników 10 do 14. Od tamtego czasu populacja zwierząt zaczęła się powoli powiększać: w 1970 roku oszacowano liczbę niedźwiedzi na 20 sztuk, a w 2007 roku naliczono już 95 osobników zamieszkujących polskie Karpaty. Obecnie, przy stałej tendencji wzrostowej, według szacunku przyrodników w Polsce żyje około 150 niedźwiedzi. Trzeba dodać, że niedźwiedzie, jak wszystkie duże drapieżniki, żyją mocno rozproszone na dużym obszarze. W Polsce zagęszczenie gatunku nie przekracza jednego osobnika na 100 km², przy czym rewiry samców są większe od rewirów osobniczych samic.

Gdzie można spotkać niedźwiedzia w Polsce?

O ile wilki można dzisiaj spotkać praktycznie na terenie całego kraju, to rozmieszczenie niedźwiedzi brunatnych jest ograniczone do polskich Karpat. Na podstawie obserwacji prowadzonych w Tatrach i Bieszczadach przez przyrodników oraz informacji zebranych przez nadleśnictwa i parki narodowe można określić zasięg stałego występowania niedźwiedzi jako nieciągły. Główne ostoje zwierząt znajdują się w Tatrach i w Bieszczadach, a trzeci obszar w Beskidzie Żywieckim. Chociaż warunki na obszarze łączącym Tatry z Bieszczadami wydają się być dla niedźwiedzi odpowiednie, to jednak nie ma tutaj zwierząt osiadłych na stałe. Wędrujące niedźwiedzie bywają jednak widziane w różnych regionach, również z dala od stałych ostoi. Ponieważ nie wyznaczają sobie rewirów ograniczonych ukształtowaniem terenu albo jakimiś naturalnymi barierami, spotykane niedźwiedzie mogą być osobnikami przemieszczającymi się na przygranicznych obszarach z Ukrainą i Słowacją.

Obecny zasięg niedźwiedzia jako gatunku jest wynikiem długotrwałego prześladowania tych zwierząt przez ludzi. Zasiedlone dzisiaj obszary niekoniecznie są optymalne dla niedźwiedzi, ale spełniają trzy podstawowe warunki: zapewniają pożywienie, dają schronienie do spoczynku oraz miejsce do zimowania. Zwierzęta muszą mieć obfitość preferowanego przez siebie pokarmu, ale także możliwość bezpiecznego ukrycia. W Polsce w rejonach górskich i podgórskich, gdzie żyje niedźwiedź brunatny, występują drzewostany iglaste oraz mieszane, zbliżone do naturalnych.

Jak żyje niedźwiedź?

Odrobina informacji na temat trybu życia i zachowania niedźwiedzia może pomóc uniknąć spotkania z nim w terenie. Ten największy drapieżnik polskich lasów żyje na ogół samotnie i kontroluje ogromny obszar co najmniej stu kilometrów kwadratowych. Grupowo przemieszczają się tylko matki z młodymi oraz w okresie krótkiej rui samiec i samica. Okres godowy u niedźwiedzi trwa od maja do końca czerwca. Młode rodzą się w okresie przypadającym na sen zimowy – od grudnia do marca. Niedźwiadki noworodki (jeden do trzech osobników) są bardzo małe (350-500 g), ślepe i nagie. Matka opiekuje się nimi nawet do czwartego roku życia (zwykle przez dwa lata). W okresie opieki nad potomstwem niedźwiedzica nie bierze udziału w okresie godowym.

Niedźwiedzie są wszystkożerne, a ich dieta zależy od pory roku i dostępności pożywienia, jednak zawsze duży udział ma w niej pokarm roślinny. W okresie wiosennym w diecie niedźwiedzi panują trawy, zioła oraz mięso upolowanych saren i jeleni. Latem chętnie zjadają zioła i owoce borówki czernicy. Jesień to pora na nasiona buka oraz owoce w opuszczonych sadach – jabłka i gruszki. Udział mięsa w diecie niedźwiedzi stanowi około jednej trzeciej i wzrasta w okresie późnej jesieni. Zwierzęta nierzadko łapią również ryby, gryzonie, płazy i owady; nie ominą też padliny. Zdarza się im wyrządzać szkody w stadach zwierząt hodowlanych i w pasiekach.

Zimę niedźwiedzie spędzają w gawrach, którymi mogą być jaskinie, wykroty, pnie drzew, a nawet obalone w młodnikach drzewa, tworzące swego rodzaju namiot. Na dalekiej północy sen zimowy niedźwiedzi trwa ponad siedem miesięcy, u nas jest znacznie krótszy i zależny także od wieku osobnika. Ciężarne samice pierwsze układają się do snu i najpóźniej opuszczają gawry. Do połowy maja pozostają z młodymi blisko miejsca ich urodzenia. Ciepłe zimy oraz dostęp do pokarmu na przykład na poletkach łowieckich, mogą zakłócać i skracać zimowy spoczynek niedźwiedzi.

Spotkanie z niedźwiedziem w lasach i górach

Spotkanie z niedźwiedziem brunatnym w naturalnym środowisku podczas górskiej wędrówki jest dla wielu osób przerażającą perspektywą. Dobra wiadomość jest taka, że prawdopodobieństwo takiego zdarzenia jest bardzo niewielkie. I to nie dlatego, że tych ogromnych drapieżników jest wciąż niewiele, ale przede wszystkim z powodu ich wrodzonej nieśmiałości i płochliwości. Niedźwiedzie unikają kontaktu z ludźmi, a ponieważ mają doskonały węch i słuch, schodzą z drogi niezauważone. Jeśli jednak w pewnych okolicznościach do takiego spotkania dojdzie, trzeba zrobić wszystko, aby zakończyło się bezpiecznie dla obu stron. Każde zwierzę i każda sytuacja jest wyjątkowa, dlatego nie ma jednego schematu działania, który gwarantowałby bezpieczeństwo w dowolnych warunkach. Zdecydowana większość spotkań z niedźwiedziem kończy się bez problemów, jednak nie należy zapominać, że jest to zwierzę dzikie, a jego zachowanie bywa czasem nieprzewidywalne.   

Przypadki agresywnego zachowania się niedźwiedzi zdarzają się niezwykle rzadko, a ich najczęstsze przyczyny, to:

• Obrona młodych niedźwiadków przez matkę – w większości przypadków atak niedźwiedzicy może być skutkiem zbytniego zbliżenia się człowieka do jej młodych. Podążając za matką, niedźwiadki mogą być od niej oddalone nawet do stu metrów i w żadnym wypadku nie należy wchodzić w przestrzeń między nimi. Dla turystów jest to jeszcze jedno wyraźne ostrzeżenie, aby trzymać się wyznaczonych szlaków, które zwierzęta znają, i które omijają z daleka.
• Naruszenie progu bezpiecznej odległości – każde dzikie zwierzę posiada własny bezpieczny dystans, poniżej którego czuje stres i zagrożenie. Doskonały słuch i węch niedźwiedzia ostrzegają go w porę przed zbliżającym się intruzem i pozwalają na bezpieczne odejście. Jeśli jednak człowiek porusza się w gęstwinie pod wiatr, a niedźwiedź jest właśnie skupiony na żerowaniu lub odpoczynku, może nastąpić efekt zaskoczenia i reakcja obronna zwierzęcia. Każde spotkanie z niedźwiedziem niesie dla człowieka pewne ryzyko, ale nie aż tak wielkie, jakby się mogło wydawać. Przede wszystkim człowiek nie stanowi dla niedźwiedzia potencjalnej ofiary i nie jest traktowany w kategoriach kulinarnych – przyłapany w zaroślach niedźwiedź jest równie przerażony i zdezorientowany jak turysta. Tylko znacznie silniejszy.
• Obrona zapasów pożywienia – jeśli niedźwiedź spożywa właśnie w leśnym zaciszu upolowaną zdobycz, na pewno nie będzie miał ochoty dzielić się nią z kimkolwiek i odpędzi każdego intruza. Zaskoczone zwierzę będzie bronić swoich zapasów, a im bliżej znajdzie się człowiek, tym większe ryzyko, że niedźwiedź zareaguje w samoobronie.

Jak zachować się w razie spotkania z niedźwiedziem?

Rosnąca od lat populacja niedźwiedzi w polskich Karpatach, a także możliwość górskich wędrówek w krajach, gdzie te zwierzęta występują, zwiększa prawdopodobieństwa spotkania z nimi oko w oko. Chociaż każda sytuacja jest wyjątkowa i niepowtarzalna, na podstawie doświadczeń wielu osób można zebrać pewne uniwersalne zasady, które pomogą zminimalizować ryzyko zagrożenia ze strony dzikiego i nieprzewidywalnego w swoim zachowaniu zwierzęcia. 

Ogólne zasady zachowania się w rejonie zamieszkiwanym przez niedźwiedzie

• Unikać wędrowania samotnie, podejmować wycieczki najlepiej w małej grupie – kilka osób zawsze robi więcej hałasu niż jedna i grupa jest przez to łatwiej wykrywalna przez niedźwiedzia.
• Zwracać na siebie uwagę różnymi odgłosami, na przykład głośną rozmową, śpiewem, stukaniem kijem o kamienie lub pnie drzew. To pozwoli niedźwiedziowi zauważyć ludzi i bez zaskoczenia zejść im w porę z drogi. Ale bez przesady: bez wrzasków i krzyków, które zakłócają spokój w lesie.
• Nie przypinać w górach dzwonków do plecaka: niedźwiedziowi może się to skojarzyć z obecnością zwierząt domowych, które bywają czasem jego zdobyczą. Z kolei spotykane specjalne dzwonki na niedźwiedzia, przypominające odgłosy ptaków albo inne dźwięki natury, mogą nie być dostatecznie ostrzegawcze dla niedźwiedzia.
• Szczególną ostrożność zachować idąc wzdłuż strumienia, ponieważ szmer wody zagłusza odgłosy idących ludzi.
• Psa trzymać cały czas na smyczy; biegający pies może sprowadzić na właściciela niedźwiedzia.

Spotkanie z niedźwiedziem w dużej odległości (powyżej 100 m)

• Można się zatrzymać, aby podziwiać rzadki widok w naturze.
• W żadnym wypadku nie podchodzić do niedźwiedzia bliżej, nawet jeśli tutaj nie da się zrobić dobrego zdjęcia.
• Trzeba się zdecydować, co dalej robić: odczekać, aż niedźwiedź się oddali i omijając go szerokim łukiem kontynuować wędrówkę, czy zawrócić i odejść powoli.
• Jeśli niedźwiedź zaczyna iść w naszą stronę, trzeba koniecznie spokojnymi odgłosami dać mu znać o swojej obecności. Mówić do niedźwiedzia trzeba spokojnie, niskim głosem, bez pisków, wrzasków, a tym bardziej naśladowania jego dźwięków.

Spotkanie z niedźwiedziem na krótkim dystansie (poniżej 80 m)

• W żadnym wypadku nie podchodzić bliżej, nie wykonywać żadnych gwałtownych ruchów.
• Nie odwracać się i nie uciekać – niedźwiedzie są zawsze szybsze od ludzi. Nawet Usain Bolt na krótkim dystansie osiągnął „zaledwie” 44,72 km/h, podczas gdy niedźwiedź może rozwinąć prędkość 50-60 km/h.
• Zachować spokój i cały czas obserwować zachowanie niedźwiedzia; odgłosami zwrócić na siebie uwagę; przemawiać spokojnym głosem, aby dać się rozpoznać jako człowiek.
• Jeśli niedźwiedź unosi się na tylne łapy, nie oznacza to wcale agresywnych zamiarów. Zwierzę postępuje tak czasem, aby mieć lepszy ogląd sytuacji – z góry lepiej widać. Ten moment jest dla człowieka bardzo odpowiedni, aby pokazać się niedźwiedziowi. Można stanąć na kamieniu, pniu drzewa lub innym podwyższeniu, żeby wydawać się większym.
• Zbliżenie się do niedźwiedzia na odległość mniejszą niż 10-20 m może zostać przez niego odebrane jako zagrożenie wymagające zdecydowanej reakcji, czyli może sprowokować atak.
• Należy powoli wycofywać się, nie tracąc niedźwiedzia z oczu, ale nie wpatrując się w niego bezpośrednio.
• Przez cały czas odwrotu mówić spokojnym głosem.

Spotkanie z niedźwiadkiem

• Jeśli młody niedźwiedź znajduje się w odległości mniejszej niż 50 m, sytuacja może być niebezpieczna, ponieważ w pobliżu z pewnością przebywa matka, która stanie w obronie swojego dziecka.
• Oddalić się spokojnie i powoli; ostrożnie i niezbyt głośno można przy tym zwracać na siebie uwagę.
• Podczas spotkania z niedźwiadkiem na dużym dystansie obowiązują zasadniczo zasady wspomniane wcześniej; całym swoim zachowaniem człowiek powinien pokazać, że nie stanowi zagrożenia ani dla niedźwiedzicy, ani dla jej młodego.

Dodatkowe zalecenia dla określonych grup ludzi

Wszystkich, którzy korzystają z uroków przyrody na terenach zasiedlonych przez niedźwiedzie, obowiązuje podstawowa zasada: nigdy nie należy podążać tropami niedźwiedzia. To może okazać się szczególnie niebezpieczne, jeśli tropy zaprowadzą człowieka w pobliże legowiska albo ukrytej padliny (upolowane dzikie zwierzę albo domowe). Może się też zdarzyć, że przodem podąża niedźwiedzica z młodymi, z którą spotkanie również nie wróży nic dobrego. Sprawdź także ten artykuł: Bliskie spotkanie z łosiem w okolicach Kampinoskiego Parku Narodowego [FILM].

Zalecenia dla spacerowiczów, zbieraczy grzybów i jagód, górskich wędrowców

• Zwracać na siebie uwagę poprzez rozmaite odgłosy, szczególnie w terenie o słabej widoczności, jak miejsca przed wzniesieniami albo ostre zakręty drogi.
• Resztki jedzenia zabierać do domu, nie wrzucać jadalnych odpadków do otwartych pojemników.
• Psy trzymać zawsze na smyczy: z jednej strony, prowadzony pies będzie warczeniem ostrzegał przed niedźwiedziem, a z drugiej – uniknie się sytuacji, kiedy wolno biegający pies sprowokuje niedźwiedzia do ataku, a ten szukając obrony pobiegnie prosto do właściciela.

Zalecenia dla uprawiających jogging oraz rowerzystów

• Zrezygnować z biegania oraz jazdy rowerem o zmierzchu – o tej porze zwierzęta stają się bardziej aktywne i intensywnie żerują. Podczas okresu godowego (maj-czerwiec) niedźwiedzie są bardzo aktywne także w ciągu dnia, pokonując duże odległości w poszukiwaniu partnera.
• Unikać wąskich dróg przez zarośla albo w terenie o słabej widoczności, ponieważ zarówno buty do biegania, jak i gumowe opony nie są hałaśliwe i można przez to zaskoczyć niedźwiedzia.
• Zaleca się zawieszanie na pasku albo na rowerze przedmiotów powodujących lekki hałas.

Zalecenia dla fotografów i obserwatorów przyrody

• Nie stosować przynęty w formie padliny albo innych środków wabiących.
• Nie zbliżać się do niedźwiedzi.
• Nie próbować podążać za niedźwiedziem po śladach i tropach.

Zalecenia dla turystów z namiotem

• Nie rozbijać namiotów w terenie na dziko; zatrzymywać się na nocleg tylko w miejscach oficjalnie dozwolonych.
• Namiot ustawiać w miejscu z dala widocznym.
• Biwakując w terenie, gdzie występują niedźwiedzie, zapasy jedzenia oraz inne źródła zapachu (kosmetyki, pasta do zębów itp.) należy zamykać w szczelnych pojemnikach i zawieszać na drzewach na wysokości co najmniej 3 m, w odległości przynajmniej 100 m od namiotu.
• Miejsce do gotowania albo grillowania urządzić nie bliżej niż 50 m od namiotu.
• Nie zostawiać jadalnych odpadków; najlepiej, jeśli to możliwe, całkowicie je spalić.

Zalecenia dla wędkarzy

• Zachować szczególną ostrożność nad strumieniami, ponieważ szmer wody zagłusza odgłosy sygnalizujące niedźwiedziom obecność człowieka.
• W razie potrzeby, omijając jakieś przeszkody przez nadbrzeżne zarośla, zachowywać się głośno, ponieważ zwłaszcza wiosną niedźwiedzie lubią tam przebywać poszukując zimowej padliny i świeżych ziół.
• Aby uniknąć wabienia niedźwiedzi do miejsca połowu ryb, odpadki należy wrzucić do wody, zwłaszcza jeśli wędkowanie ma być w tym samym miejscu kontynuowane. Ręce należy dokładnie umyć, ponieważ niedźwiedzie mają doskonały węch.

Zalecenia dla myśliwych

• Na polowaniu zachować szczególną ostrożność, aby w porę zauważyć niedźwiedzia i nie zaskoczyć go.
• Do miejsca zasiadki na polowaniu niedźwiedź może podejść bardzo blisko. Obowiązuje zasada: możliwie jak najwcześniej dać mu o sobie znać.
• Nie strzelać do niedźwiedzia. Ranny niedźwiedź jest bardzo niebezpieczny. Posiadanie broni daje złudne przekonanie o własnej przewadze nad zwierzęciem. Nic bardziej mylnego! Skutecznie powstrzymać niedźwiedzia mógłby tylko strzał w mózg zwierzęcia, a to oznacza trafienie mniej więcej w piłkę tenisową, na dodatek poruszającą się z prędkością 40-50 km/h. Nawiasem mówiąc, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody zabronione jest zabijanie niedźwiedzi, a także ich okaleczanie, chwytanie i przetrzymywanie.
• Na terenach zasiedlonych przez niedźwiedzie należy zrezygnować z nocnego polowania na lisy i dziki – sylwetkę dzika łatwo pomylić z niedźwiedziem.
• W rejonach z niedźwiedziami nie należy polować z psami – te mogą sprowokować atak niedźwiedzia i skierować go wprost na myśliwego.
• Poszukiwanie postrzałka prowadzić z psem na smyczy. Nigdy nie szukać zwierzyny nocą lub o zmierzchu, ani w pojedynkę.
• Strzały mogą wabić niedźwiedzie, jeśli nauczyły się kojarzyć te odgłosy z martwą zwierzyną lub jej pozostałościami w terenie. Jeśli niedźwiedź pierwszy odnajdzie strzeloną zwierzynę, nie należy próbować wykłócać się z nim o zdobycz.
• Należy przeanalizować konieczność dokarmiania dzikiej zwierzyny – niedźwiedzie przyzwyczajają się do źródeł łatwego pożywienia. W żadnym wypadku nie należy karmy magazynować w lesie.