Spotkanie z niedźwiedziem – jak się zachować?

Opublikowano: 26.03.2024Autor: Stanisław KozłowskiDrukujUdostępnij

Niedźwiedź brunatny w Polsce

Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) jeszcze w średniowieczu występował na terenie całego naszego kraju. Uzyskując długość ciała powyżej dwóch metrów oraz masę dochodzącą do 400 kg, był i nadal pozostaje największym drapieżnikiem lądowym w Europie. Niestety, nawet tak potężne zwierzę przegrało walkę z człowiekiem. Zabijany dla cennego futra i mięsa, tępiony na różne sposoby jako szkodnik, niedźwiedź ustępował z coraz większych obszarów. Już w XII wieku zyskał ochronę jako królewskie zwierzę łowne, na które oficjalnie mogła polować tylko rodzina królewska i wybrani arystokraci. Najwyraźniej egzekwowanie tego prawa było mocno problematyczne skoro w XVII wieku niedźwiedź niemal całkowicie wyginął na nizinach i zachował zwarty zasięg jedynie w Karpatach. Ostatniego niedźwiedzia zastrzelono w Karkonoszach na początku XIX wieku, a w Puszczy Świętokrzyskiej i Białowieskiej ostatnie osobniki tego gatunku padły w drugiej połowie tamtego stulecia.  

Dopiero w 1952 roku, na mocy rozporządzenie Ministra Leśnictwa, wprowadzono gatunkową ochronę zwierząt, a niedźwiedź brunatny zyskał pełną ochronę prawną i został wykreślony z listy gatunków łownych. Od 2001 roku jest objęty ochroną ścisłą, a zgodnie z ustawą i innymi aktami prawnymi z 2004 w sprawie gatunków dziko występujących, niedźwiedź brunatny w Polsce jest gatunkiem ściśle chronionym, wymagających ochrony czynnej. Oznacza to, że wymagane jest tworzenie stref ochronnych o promieniu 500 metrów wokół gawr w okresie od 1 listopada do 30 kwietnia (po nowelizacji).   

Po drugiej wojnie światowej stwierdzono w Polsce obecność niedźwiedzi w Tatrach i Bieszczadach, przy szacunkowej liczbie osobników 10 do 14. Od tamtego czasu populacja zwierząt zaczęła się powoli powiększać: w 1970 roku oszacowano liczbę niedźwiedzi na 20 sztuk, a w 2007 roku naliczono już 95 osobników zamieszkujących polskie Karpaty. Obecnie, przy stałej tendencji wzrostowej, według szacunku przyrodników w Polsce żyje około 150 niedźwiedzi. Trzeba dodać, że niedźwiedzie, jak wszystkie duże drapieżniki, żyją mocno rozproszone na dużym obszarze. W Polsce zagęszczenie gatunku nie przekracza jednego osobnika na 100 km², przy czym rewiry samców są większe od rewirów osobniczych samic.

Gdzie można spotkać niedźwiedzia w Polsce?

O ile wilki można dzisiaj spotkać praktycznie na terenie całego kraju, to rozmieszczenie niedźwiedzi brunatnych jest ograniczone do polskich Karpat. Na podstawie obserwacji prowadzonych w Tatrach i Bieszczadach przez przyrodników oraz informacji zebranych przez nadleśnictwa i parki narodowe można określić zasięg stałego występowania niedźwiedzi jako nieciągły. Główne ostoje zwierząt znajdują się w Tatrach i w Bieszczadach, a trzeci obszar w Beskidzie Żywieckim. Chociaż warunki na obszarze łączącym Tatry z Bieszczadami wydają się być dla niedźwiedzi odpowiednie, to jednak nie ma tutaj zwierząt osiadłych na stałe. Wędrujące niedźwiedzie bywają jednak widziane w różnych regionach, również z dala od stałych ostoi. Ponieważ nie wyznaczają sobie rewirów ograniczonych ukształtowaniem terenu albo jakimiś naturalnymi barierami, spotykane niedźwiedzie mogą być osobnikami przemieszczającymi się na przygranicznych obszarach z Ukrainą i Słowacją.

Obecny zasięg niedźwiedzia jako gatunku jest wynikiem długotrwałego prześladowania tych zwierząt przez ludzi. Zasiedlone dzisiaj obszary niekoniecznie są optymalne dla niedźwiedzi, ale spełniają trzy podstawowe warunki: zapewniają pożywienie, dają schronienie do spoczynku oraz miejsce do zimowania. Zwierzęta muszą mieć obfitość preferowanego przez siebie pokarmu, ale także możliwość bezpiecznego ukrycia. W Polsce w rejonach górskich i podgórskich, gdzie żyje niedźwiedź brunatny, występują drzewostany iglaste oraz mieszane, zbliżone do naturalnych.

Jak żyje niedźwiedź?

Odrobina informacji na temat trybu życia i zachowania niedźwiedzia może pomóc uniknąć spotkania z nim w terenie. Ten największy drapieżnik polskich lasów żyje na ogół samotnie i kontroluje ogromny obszar co najmniej stu kilometrów kwadratowych. Grupowo przemieszczają się tylko matki z młodymi oraz w okresie krótkiej rui samiec i samica. Okres godowy u niedźwiedzi trwa od maja do końca czerwca. Młode rodzą się w okresie przypadającym na sen zimowy – od grudnia do marca. Niedźwiadki noworodki (jeden do trzech osobników) są bardzo małe (350-500 g), ślepe i nagie. Matka opiekuje się nimi nawet do czwartego roku życia (zwykle przez dwa lata). W okresie opieki nad potomstwem niedźwiedzica nie bierze udziału w okresie godowym.

Niedźwiedzie są wszystkożerne, a ich dieta zależy od pory roku i dostępności pożywienia, jednak zawsze duży udział ma w niej pokarm roślinny. W okresie wiosennym w diecie niedźwiedzi panują trawy, zioła oraz mięso upolowanych saren i jeleni. Latem chętnie zjadają zioła i owoce borówki czernicy. Jesień to pora na nasiona buka oraz owoce w opuszczonych sadach – jabłka i gruszki. Udział mięsa w diecie niedźwiedzi stanowi około jednej trzeciej i wzrasta w okresie późnej jesieni. Zwierzęta nierzadko łapią również ryby, gryzonie, płazy i owady; nie ominą też padliny. Zdarza się im wyrządzać szkody w stadach zwierząt hodowlanych i w pasiekach.

Zimę niedźwiedzie spędzają w gawrach, którymi mogą być jaskinie, wykroty, pnie drzew, a nawet obalone w młodnikach drzewa, tworzące swego rodzaju namiot. Na dalekiej północy sen zimowy niedźwiedzi trwa ponad siedem miesięcy, u nas jest znacznie krótszy i zależny także od wieku osobnika. Ciężarne samice pierwsze układają się do snu i najpóźniej opuszczają gawry. Do połowy maja pozostają z młodymi blisko miejsca ich urodzenia. Ciepłe zimy oraz dostęp do pokarmu na przykład na poletkach łowieckich, mogą zakłócać i skracać zimowy spoczynek niedźwiedzi.

Spotkanie z niedźwiedziem w lasach i górach

Spotkanie z niedźwiedziem brunatnym w naturalnym środowisku podczas górskiej wędrówki jest dla wielu osób przerażającą perspektywą. Dobra wiadomość jest taka, że prawdopodobieństwo takiego zdarzenia jest bardzo niewielkie. I to nie dlatego, że tych ogromnych drapieżników jest wciąż niewiele, ale przede wszystkim z powodu ich wrodzonej nieśmiałości i płochliwości. Niedźwiedzie unikają kontaktu z ludźmi, a ponieważ mają doskonały węch i słuch, schodzą z drogi niezauważone. Jeśli jednak w pewnych okolicznościach do takiego spotkania dojdzie, trzeba zrobić wszystko, aby zakończyło się bezpiecznie dla obu stron. Każde zwierzę i każda sytuacja jest wyjątkowa, dlatego nie ma jednego schematu działania, który gwarantowałby bezpieczeństwo w dowolnych warunkach. Zdecydowana większość spotkań z niedźwiedziem kończy się bez problemów, jednak nie należy zapominać, że jest to zwierzę dzikie, a jego zachowanie bywa czasem nieprzewidywalne.   

Przypadki agresywnego zachowania się niedźwiedzi zdarzają się niezwykle rzadko, a ich najczęstsze przyczyny, to:

• Obrona młodych niedźwiadków przez matkę – w większości przypadków atak niedźwiedzicy może być skutkiem zbytniego zbliżenia się człowieka do jej młodych. Podążając za matką, niedźwiadki mogą być od niej oddalone nawet do stu metrów i w żadnym wypadku nie należy wchodzić w przestrzeń między nimi. Dla turystów jest to jeszcze jedno wyraźne ostrzeżenie, aby trzymać się wyznaczonych szlaków, które zwierzęta znają, i które omijają z daleka.
• Naruszenie progu bezpiecznej odległości – każde dzikie zwierzę posiada własny bezpieczny dystans, poniżej którego czuje stres i zagrożenie. Doskonały słuch i węch niedźwiedzia ostrzegają go w porę przed zbliżającym się intruzem i pozwalają na bezpieczne odejście. Jeśli jednak człowiek porusza się w gęstwinie pod wiatr, a niedźwiedź jest właśnie skupiony na żerowaniu lub odpoczynku, może nastąpić efekt zaskoczenia i reakcja obronna zwierzęcia. Każde spotkanie z niedźwiedziem niesie dla człowieka pewne ryzyko, ale nie aż tak wielkie, jakby się mogło wydawać. Przede wszystkim człowiek nie stanowi dla niedźwiedzia potencjalnej ofiary i nie jest traktowany w kategoriach kulinarnych – przyłapany w zaroślach niedźwiedź jest równie przerażony i zdezorientowany jak turysta. Tylko znacznie silniejszy.
• Obrona zapasów pożywienia – jeśli niedźwiedź spożywa właśnie w leśnym zaciszu upolowaną zdobycz, na pewno nie będzie miał ochoty dzielić się nią z kimkolwiek i odpędzi każdego intruza. Zaskoczone zwierzę będzie bronić swoich zapasów, a im bliżej znajdzie się człowiek, tym większe ryzyko, że niedźwiedź zareaguje w samoobronie.

Jak zachować się w razie spotkania z niedźwiedziem?

Rosnąca od lat populacja niedźwiedzi w polskich Karpatach, a także możliwość górskich wędrówek w krajach, gdzie te zwierzęta występują, zwiększa prawdopodobieństwa spotkania z nimi oko w oko. Chociaż każda sytuacja jest wyjątkowa i niepowtarzalna, na podstawie doświadczeń wielu osób można zebrać pewne uniwersalne zasady, które pomogą zminimalizować ryzyko zagrożenia ze strony dzikiego i nieprzewidywalnego w swoim zachowaniu zwierzęcia. 

Ogólne zasady zachowania się w rejonie zamieszkiwanym przez niedźwiedzie

• Unikać wędrowania samotnie, podejmować wycieczki najlepiej w małej grupie – kilka osób zawsze robi więcej hałasu niż jedna i grupa jest przez to łatwiej wykrywalna przez niedźwiedzia.
• Zwracać na siebie uwagę różnymi odgłosami, na przykład głośną rozmową, śpiewem, stukaniem kijem o kamienie lub pnie drzew. To pozwoli niedźwiedziowi zauważyć ludzi i bez zaskoczenia zejść im w porę z drogi. Ale bez przesady: bez wrzasków i krzyków, które zakłócają spokój w lesie.
• Nie przypinać w górach dzwonków do plecaka: niedźwiedziowi może się to skojarzyć z obecnością zwierząt domowych, które bywają czasem jego zdobyczą. Z kolei spotykane specjalne dzwonki na niedźwiedzia, przypominające odgłosy ptaków albo inne dźwięki natury, mogą nie być dostatecznie ostrzegawcze dla niedźwiedzia.
• Szczególną ostrożność zachować idąc wzdłuż strumienia, ponieważ szmer wody zagłusza odgłosy idących ludzi.
• Psa trzymać cały czas na smyczy; biegający pies może sprowadzić na właściciela niedźwiedzia.

Spotkanie z niedźwiedziem w dużej odległości (powyżej 100 m)

• Można się zatrzymać, aby podziwiać rzadki widok w naturze.
• W żadnym wypadku nie podchodzić do niedźwiedzia bliżej, nawet jeśli tutaj nie da się zrobić dobrego zdjęcia.
• Trzeba się zdecydować, co dalej robić: odczekać, aż niedźwiedź się oddali i omijając go szerokim łukiem kontynuować wędrówkę, czy zawrócić i odejść powoli.
• Jeśli niedźwiedź zaczyna iść w naszą stronę, trzeba koniecznie spokojnymi odgłosami dać mu znać o swojej obecności. Mówić do niedźwiedzia trzeba spokojnie, niskim głosem, bez pisków, wrzasków, a tym bardziej naśladowania jego dźwięków.

Spotkanie z niedźwiedziem na krótkim dystansie (poniżej 80 m)

• W żadnym wypadku nie podchodzić bliżej, nie wykonywać żadnych gwałtownych ruchów.
• Nie odwracać się i nie uciekać – niedźwiedzie są zawsze szybsze od ludzi. Nawet Usain Bolt na krótkim dystansie osiągnął „zaledwie” 44,72 km/h, podczas gdy niedźwiedź może rozwinąć prędkość 50-60 km/h.
• Zachować spokój i cały czas obserwować zachowanie niedźwiedzia; odgłosami zwrócić na siebie uwagę; przemawiać spokojnym głosem, aby dać się rozpoznać jako człowiek.
• Jeśli niedźwiedź unosi się na tylne łapy, nie oznacza to wcale agresywnych zamiarów. Zwierzę postępuje tak czasem, aby mieć lepszy ogląd sytuacji – z góry lepiej widać. Ten moment jest dla człowieka bardzo odpowiedni, aby pokazać się niedźwiedziowi. Można stanąć na kamieniu, pniu drzewa lub innym podwyższeniu, żeby wydawać się większym.
• Zbliżenie się do niedźwiedzia na odległość mniejszą niż 10-20 m może zostać przez niego odebrane jako zagrożenie wymagające zdecydowanej reakcji, czyli może sprowokować atak.
• Należy powoli wycofywać się, nie tracąc niedźwiedzia z oczu, ale nie wpatrując się w niego bezpośrednio.
• Przez cały czas odwrotu mówić spokojnym głosem.

Spotkanie z niedźwiadkiem

• Jeśli młody niedźwiedź znajduje się w odległości mniejszej niż 50 m, sytuacja może być niebezpieczna, ponieważ w pobliżu z pewnością przebywa matka, która stanie w obronie swojego dziecka.
• Oddalić się spokojnie i powoli; ostrożnie i niezbyt głośno można przy tym zwracać na siebie uwagę.
• Podczas spotkania z niedźwiadkiem na dużym dystansie obowiązują zasadniczo zasady wspomniane wcześniej; całym swoim zachowaniem człowiek powinien pokazać, że nie stanowi zagrożenia ani dla niedźwiedzicy, ani dla jej młodego.

Dodatkowe zalecenia dla określonych grup ludzi

Wszystkich, którzy korzystają z uroków przyrody na terenach zasiedlonych przez niedźwiedzie, obowiązuje podstawowa zasada: nigdy nie należy podążać tropami niedźwiedzia. To może okazać się szczególnie niebezpieczne, jeśli tropy zaprowadzą człowieka w pobliże legowiska albo ukrytej padliny (upolowane dzikie zwierzę albo domowe). Może się też zdarzyć, że przodem podąża niedźwiedzica z młodymi, z którą spotkanie również nie wróży nic dobrego. Sprawdź także ten artykuł: Bliskie spotkanie z łosiem w okolicach Kampinoskiego Parku Narodowego [FILM].

Zalecenia dla spacerowiczów, zbieraczy grzybów i jagód, górskich wędrowców

• Zwracać na siebie uwagę poprzez rozmaite odgłosy, szczególnie w terenie o słabej widoczności, jak miejsca przed wzniesieniami albo ostre zakręty drogi.
• Resztki jedzenia zabierać do domu, nie wrzucać jadalnych odpadków do otwartych pojemników.
• Psy trzymać zawsze na smyczy: z jednej strony, prowadzony pies będzie warczeniem ostrzegał przed niedźwiedziem, a z drugiej – uniknie się sytuacji, kiedy wolno biegający pies sprowokuje niedźwiedzia do ataku, a ten szukając obrony pobiegnie prosto do właściciela.

Zalecenia dla uprawiających jogging oraz rowerzystów

• Zrezygnować z biegania oraz jazdy rowerem o zmierzchu – o tej porze zwierzęta stają się bardziej aktywne i intensywnie żerują. Podczas okresu godowego (maj-czerwiec) niedźwiedzie są bardzo aktywne także w ciągu dnia, pokonując duże odległości w poszukiwaniu partnera.
• Unikać wąskich dróg przez zarośla albo w terenie o słabej widoczności, ponieważ zarówno buty do biegania, jak i gumowe opony nie są hałaśliwe i można przez to zaskoczyć niedźwiedzia.
• Zaleca się zawieszanie na pasku albo na rowerze przedmiotów powodujących lekki hałas.

Zalecenia dla fotografów i obserwatorów przyrody

• Nie stosować przynęty w formie padliny albo innych środków wabiących.
• Nie zbliżać się do niedźwiedzi.
• Nie próbować podążać za niedźwiedziem po śladach i tropach.

Zalecenia dla turystów z namiotem

• Nie rozbijać namiotów w terenie na dziko; zatrzymywać się na nocleg tylko w miejscach oficjalnie dozwolonych.
• Namiot ustawiać w miejscu z dala widocznym.
• Biwakując w terenie, gdzie występują niedźwiedzie, zapasy jedzenia oraz inne źródła zapachu (kosmetyki, pasta do zębów itp.) należy zamykać w szczelnych pojemnikach i zawieszać na drzewach na wysokości co najmniej 3 m, w odległości przynajmniej 100 m od namiotu.
• Miejsce do gotowania albo grillowania urządzić nie bliżej niż 50 m od namiotu.
• Nie zostawiać jadalnych odpadków; najlepiej, jeśli to możliwe, całkowicie je spalić.

Zalecenia dla wędkarzy

• Zachować szczególną ostrożność nad strumieniami, ponieważ szmer wody zagłusza odgłosy sygnalizujące niedźwiedziom obecność człowieka.
• W razie potrzeby, omijając jakieś przeszkody przez nadbrzeżne zarośla, zachowywać się głośno, ponieważ zwłaszcza wiosną niedźwiedzie lubią tam przebywać poszukując zimowej padliny i świeżych ziół.
• Aby uniknąć wabienia niedźwiedzi do miejsca połowu ryb, odpadki należy wrzucić do wody, zwłaszcza jeśli wędkowanie ma być w tym samym miejscu kontynuowane. Ręce należy dokładnie umyć, ponieważ niedźwiedzie mają doskonały węch.

Zalecenia dla myśliwych

• Na polowaniu zachować szczególną ostrożność, aby w porę zauważyć niedźwiedzia i nie zaskoczyć go.
• Do miejsca zasiadki na polowaniu niedźwiedź może podejść bardzo blisko. Obowiązuje zasada: możliwie jak najwcześniej dać mu o sobie znać.
• Nie strzelać do niedźwiedzia. Ranny niedźwiedź jest bardzo niebezpieczny. Posiadanie broni daje złudne przekonanie o własnej przewadze nad zwierzęciem. Nic bardziej mylnego! Skutecznie powstrzymać niedźwiedzia mógłby tylko strzał w mózg zwierzęcia, a to oznacza trafienie mniej więcej w piłkę tenisową, na dodatek poruszającą się z prędkością 40-50 km/h. Nawiasem mówiąc, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody zabronione jest zabijanie niedźwiedzi, a także ich okaleczanie, chwytanie i przetrzymywanie.
• Na terenach zasiedlonych przez niedźwiedzie należy zrezygnować z nocnego polowania na lisy i dziki – sylwetkę dzika łatwo pomylić z niedźwiedziem.
• W rejonach z niedźwiedziami nie należy polować z psami – te mogą sprowokować atak niedźwiedzia i skierować go wprost na myśliwego.
• Poszukiwanie postrzałka prowadzić z psem na smyczy. Nigdy nie szukać zwierzyny nocą lub o zmierzchu, ani w pojedynkę.
• Strzały mogą wabić niedźwiedzie, jeśli nauczyły się kojarzyć te odgłosy z martwą zwierzyną lub jej pozostałościami w terenie. Jeśli niedźwiedź pierwszy odnajdzie strzeloną zwierzynę, nie należy próbować wykłócać się z nim o zdobycz.
• Należy przeanalizować konieczność dokarmiania dzikiej zwierzyny – niedźwiedzie przyzwyczajają się do źródeł łatwego pożywienia. W żadnym wypadku nie należy karmy magazynować w lesie.

Co można zrobić, kiedy niedźwiedź zaatakuje?

Niedźwiedź atakuje człowieka z reguły tylko wtedy, kiedy zostanie sprowokowany albo czuje się zagrożony. Za prowokację może uznać na przykład zbyt bliskie podejście do miejsca spoczynku ewentualnie zakłócenie spokoju podczas spożywania posiłku. Jako zagrożenie może niedźwiedź potraktować obecność człowieka w pobliżu swoich młodych albo przypadkowe zablokowanie mu drogi ucieczki. W takim wypadku można spodziewać się następującego przebiegu zdarzeń:

• Atak pozorowany – po sapaniu i warczeniu niedźwiedź biegnie w stronę człowieka i zatrzymuje się kilka metrów przed nim, zawraca i biegnie z powrotem. Takie pozorowane ataki może powtórzyć kilka razy. Zdarza się to najczęściej, kiedy niedźwiedź został przez człowieka zaskoczony.
• Przed atakiem można spróbować odwrócić uwagę niedźwiedzia, kładąc coś na ziemi (kurtkę, koszyk, ale nie plecak) i robiąc spokojnie kilka kroków do tyłu.
• Nie ma sensu bieg ani wchodzenie na drzewo; niedźwiedź jest zawsze szybszy od człowieka, a na dodatek potrafi się wspinać.
• Zachowanie podczas pozorowanego ataku: zatrzymać się i dalej przemawiać spokojnym głosem. Nie patrzeć wprost na niedźwiedzia, ale też nie tracić go z pola widzenia. Ataki pozorowane kończą się z reguły bez kontaktu fizycznego.
• Jeśli mimo tych wszystkich działań niedźwiedź podchodzi bardzo blisko, należy położyć się płasko na brzuchu, osłaniając rękami głowę i szyję, i chroniąc wrażliwe części ciała. W każdym razie plecak należy naciągnąć na głowę (to dlatego nie należy go wcześniej zdejmować). Rozstawione nogi utrudniają niedźwiedziowi obrócenie człowieka i dotarcie do wrażliwego regionu brzucha. Najważniejsze, aby pozostać w bezruchu!. Niedźwiedź uznaje zwykle w takiej sytuacji, że człowiek nie stanowi już dla niego żadnego zagrożenia. Kiedy się oddali, trzeba koniecznie poleżeć spokojnie jeszcze kilka minut, a potem powoli wstać i ruszyć w powrotną drogę.
• Aktywne działanie skierowane przeciwko niedźwiedziowi, który we własnym mniemaniu broni siebie albo swoich młodych, jest bezcelowe. Opór czynny może tylko podrażnić niedźwiedzia i wzmóc agresję. Z reguły atak niedźwiedzia trwa kilka sekund (maksymalnie do minuty).
• Jeśli atak niedźwiedzia trwa dłużej, sytuacja staje się poważna i nie pozostaje nic innego jak tylko bronić się wszelkimi dostępnymi środkami – krzyczeć, rzucać kamieniami, uderzać - bardzo wrażliwe są okolice nosa niedźwiedzia. Skuteczne może być użycie gazu pieprzowego, należy jednak pamiętać, że gaz użyty pod wiatr może obezwładnić człowieka.